हिंदू धर्म, उपवास आणि पंतप्रधान मोदी

विविध विषयांवर आपली सुस्पष्ट मते मांडणारे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी पुन्हा एकदा अगदी स्पष्टपणे सांगितले आहे की, जगात कुठेही, कोणत्याही कोपऱ्यात हिंदू म्हणून जगण्याचा अर्थ काय आहे. त्यांनी जगाला हे समजावून सांगितले की, हिंदू त्याच्या जीवनात सर्वसमावेशक कसा असतो. खरं तर, जे लोक हिंदू दृष्टिकोनाला कुठल्या ना कुठल्या कारणाने दोष देण्याचा प्रयत्न करत आहेत, त्यांनी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी आणि लेक्स फ्रिडमैन यांचा पॉडकास्ट संवाद एकदा तरी ऐकावा. हिंदू धर्म आणि त्याच्याशी संबंधित परंपरांबद्दल त्यांचे सर्व गैरसमज नक्कीच दूर होतील.

पंतप्रधान मोदी सर्वोच्च न्यायालयाचा संदर्भ देत स्पष्ट करतात की हिंदू धर्म ही उपासनेच्या पद्धतीचे नाव नाही; ती एक जीवनशैली आहे, म्हणजेच जगण्याची एक “शैली किंवा पद्धत” आहे. ज्याप्रमाणे एखाद्या व्यक्तीची जीवनशैली त्याच्या सवयी आणि दैनंदिन क्रियाकलापांचे संयोजन असते, त्याचप्रमाणे हा शाश्वत हिंदू धर्म भारतात जन्माला आला आहे. पंतप्रधान मोदी येथे म्हणतात की हिंदू धर्माशी संबंधित धर्मग्रंथ अनेक प्रकारे स्पष्ट करतात की शरीर, मन, बुद्धी आणि आत्मा यांच्याद्वारे मानवतेला उंचीवर कसे नेले जाऊ शकते. यासाठी, हिंदू धर्म आपल्याला विशिष्ट मार्गांनी आणि पारंपारिक प्रणालींद्वारे स्वतःला प्रकट करत राहण्याचा मार्ग देखील दाखवतो. त्यापैकी एक म्हणजे उपवास.पंतप्रधान मोदी यांच्या उपोषणाबद्दल विचारले असता लेक्स फ्रिडमन; मग त्यांनी हिंदू धर्मात उपवासाचा अर्थ काय आहे हे सोप्या भाषेत स्पष्ट केले. तसे, चरक संहितेत उपवासाबद्दल म्हटले आहे –

‘दोषः कदाचित कुप्यन्ति, जिता लंघन पचनेया।

जिता संशोधनहेतुर, न तेषां पुनरुद्धभव।।’

म्हणजेच, आपण आपल्या शरीराचे विषारी पदार्थ काढून टाकूनच आपले सर्व दोष (वात, पित्त आणि कफ) संतुलित करू शकतो. जर पचनक्रिया चांगली असेल आणि आपण वेळोवेळी उपवास करत राहिलो तर आपण नेहमीच निरोगी राहू. खरं तर, हे निरोगी जीवन केवळ शरीरापुरते मर्यादित नाही, तर ते आपल्या इंद्रियांशी आणि मनाशी देखील जोडलेले आहे, ज्याचा अर्थ भगवान श्रीकृष्णाने स्वतः अर्जुनला श्रीमद्भगवत गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायातील ५९ व्या श्लोकात स्पष्ट केला आहे – ‘विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते’। याचा अर्थ असा की अन्नासाठी उपवास करणाऱ्या व्यक्तीच्या इच्छा निघून जातात. एखादी व्यक्ती त्याच्या इंद्रियांना त्याच्या उपभोगाच्या वस्तूंपासून रोखू शकते परंतु वस्तूंच्या चवीची जाणीव तशीच राहते. तथापि, ही चव ज्यांना परम शक्तीची जाणीव होते त्यांच्यासाठी देखील संपते. म्हणूनच पंतप्रधान मोदी त्यांच्या भाषणांमध्ये उपवासाबद्दल विस्तृतपणे बोलतात.

त्यांच्या मते, उपवास हा जीवनाच्या अंतर्गत आणि बाह्य शिस्तीसाठी खूप फायदेशीर आहे. हे एखाद्याचे जीवन घडवण्यास देखील मदत करते. जेव्हा तुम्ही उपवास करता तेव्हा तुमच्या सर्व इंद्रिये सक्रिय होतात, विशेषतः वास, स्पर्श आणि चव यांच्या. ते सर्व खूप जागरूक होतात. दुसरा; उपवास तुमच्या विचारांच्या प्रभावाला खूप तीक्ष्णता आणि नवीनता देतो. पंतप्रधान म्हणत आहेत की ही एक वैज्ञानिक प्रक्रिया आहे. त्यांच्यासाठी, उपवास हा एक प्रकारचा उपासना आहे जो त्यांना बाहेरून आत आणि आतून बाहेर, संपूर्ण विश्वात प्रवास करायला लावतो. ही एक अद्भुत भावना आहे.

लेक्स फ्रीडमन यांनी त्यांना अधिक विचारले तेव्हा मोदींनी त्यांना हिंदू धर्मातील चातुर्मास उपवास पद्धतीबद्दल सांगितले. पंतप्रधान म्हणतात की आपल्याकडे चातुर्मासाची परंपरा आहे. जेव्हा पावसाळा असतो. तर आपल्याला माहित आहे की माणसाची पचनशक्ती खूपच कमी होते. म्हणून, पावसाळ्यात दिवसातून एकदाच अन्न खावे. म्हणजेच २४ तासांतून एकदा. मोदी म्हणत आहेत की ते जूनच्या मध्यापासून ते सुरू करतात आणि त्यानंतर नोव्हेंबरमध्ये दिवाळी येते. चातुर्मासाची ही परंपरा सुमारे चार ते साडेचार महिने चालू राहते. ज्यामध्ये ते चोवीस तासांतून एकदा अन्न घेतात. त्यानंतर नवरात्र येते, जो देशभर साजरा केला जाणारा दुर्गापूजेचा उत्सव आहे, शक्ती उपासनेचा उत्सव आहे, तो नऊ दिवस चालतो. दुसरी नवरात्र मार्च-एप्रिल महिन्यात येते ज्याला “चैत्र नवरात्र” म्हणतात. मग मी पुन्हा नऊ दिवस उपवास करतो. मग ते पुढे स्पष्ट करतात की प्रत्यक्षात उपवास करणे ही प्रत्येक व्यक्तीची वैयक्तिक बाब आहे, म्हणून आपल्या हिंदू परंपरेत कोणीही त्याचा प्रचार करत नाही. उपवास करणाऱ्या आणि त्याचे महत्त्व समजून घेणाऱ्या प्रत्येकाच्या जीवनाचा हा एक सामान्य भाग आहे.

येथे, पंतप्रधान ध्यानाद्वारे अतिशय सोप्या पद्धतीने सनातन हिंदू धर्माच्या परंपरेतील नाद ब्रह्माचे महत्त्व स्पष्ट करताना दिसले. त्याच्या हिमालयीन जीवनाची आठवण करून देताना तो सांगतो की एका संताने त्याला पात्रात पडणाऱ्या पाण्याच्या प्रत्येक थेंबाच्या आवाजातून आणि त्याच्या टपकणाऱ्या आवाजातून शिकवले होते की तू काहीही करू नकोस, फक्त हा आवाज ऐक, तुला दुसरा कोणताही आवाज ऐकू नकोस. कितीही पक्षी किलबिलाट करत असले, वारा कितीही आवाज करत असला तरी, दुसरे काही नाही, फक्त पात्रात पडणाऱ्या पाण्याच्या या थेंबाचे ऐका आणि ते तुमच्या प्रत्येक छिद्रात खोलवर जाणवा. येथून पंतप्रधान मोदींचा ध्यान प्रवास सुरू होतो. मंत्र नाही, फक्त टपक-टपक आवाज आणि अशा प्रकारे मोदी स्वतःला त्या नाद-ब्रह्माशी जोडण्यात यशस्वी होतात.

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनीही येथे आपल्या भाषणात काही मंत्रांचा उल्लेख केला आहे आणि हिंदू धर्माचे पालन करणाऱ्या प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनात परिपूर्णतेची भावना निर्माण केली आहे. तो म्हणाला- ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदम पूर्णात्पूर्णमुदच्यते। याचा अर्थ असा की त्याने (ब्रह्मदेवाने) संपूर्ण जीवन एका वर्तुळात ठेवले आहे. परिपूर्णता हेच सर्वस्व आहे, परिपूर्णता मिळवातो एक करायचा विषय आहे. त्याचप्रमाणे, आपल्या हिंदू परंपरेत कल्याणाबद्दल म्हटले आहे, सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः। याचा अर्थ असा की सर्वजण आनंदी राहोत, सर्वे भद्राणि पश्यन्तु मा कश्चिद् दुःख भाग भवेत्। म्हणून या सर्व मंत्रांमध्ये लोकांच्या आनंदाबद्दल, लोकांच्या आरोग्याबद्दल बोलले आहे आणि मग आपण काय करावे? ॐ शांतिः, शांतिः, शांतिः।

आपल्या प्रत्येक मंत्रानंतर “Peace, Peace, Peace” येईल. म्हणजेच, भारतात विकसित झालेले हे धार्मिक विधी ऋषीमुनींच्या हजारो वर्षांच्या साधनेचे परिणाम आहेत. पण ते जीवनाच्या घटकाशी जोडलेले आहेत. वैज्ञानिक पद्धतीने राखले जातात. खरं तर, हा तोच भारत आहे जो पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी आज सर्वांना अतिशय सोप्या आणि व्यापक अर्थाने समजावून सांगण्याचा प्रयत्न केला आहे।

– डॉ. मयंक चतुर्वेदी

(लेखक, पत्रकार आणि राष्ट्रीय चित्रपट प्रमाणन मंडळाच्या सल्लागार समितीचे सदस्य आहेत) ———————–

हिंदुस्थान समाचार / मनीष कुलकर्णी