मुक्ताबाईंची समाधी

४. परशुराम तीर्थावरील उपवन

तर चांगदेवाच्या शेजारी असणाऱ्या परशुराम तीर्थाचेच हे सर्व सौंदर्य वर्णन आहे. जसे शेताच्या बांधावर दगडाची खूण, वहईची खूण, झाडाची खूण असते. त्यांपैकी दगड उपटून दुसरीकडे पुरता येतो. वन्हईसुद्धा सरकविता येते, पण झाडाची जिवंत खूण मात्र सरकविता येत नाही, बदलता येत नाही. कारण ती जिवंत खूण आहे. तशी मुक्ताबाईच्या स्थानाविषयी जिवंत खूण आहे, ते म्हणजे परशुराम तीर्थ. ते काही इकडचे तिकडे सरकवता येत नाही. सोमेश्वर कोणत्याही महादेवाला म्हणता येईल. पण मेहुणच्या वाघाट्याच्या नाल्याला परशुराम तीर्थ म्हणता येणार नाही. गंगाधारेवर मात्र प्रत्यक्ष गोमुखातून गंगा पडते हे अबाधित, अव्याहत, अचल, असंशयित अखंड धार चालूच आहे, यात शंका नाही. गंगाधारेच्या चारी बाजूस अजून उंच सखल भाग असून जमीन जरा पिवळी, चुनखडी, काही बरडीरान, दगडी भाग, फार ढाळाची, काही थोडी सपाट, काही मळवटी भाग, काही खोरे, काही टेकड्या असा भाग असल्यामुळे तेथे रमणीय अरण्य शक्य आहे. पूर्वी हे उपवन (महतनगर) हल्लीचे एदलाबाद मुक्ताईनगर ते चांगदेव असावे. कारण एदलाबाद ते चांगदेवाच्या परिसरात खूप मोठ्या टेकड्या आहेत. उंचसखल भाग आहेत, ओढे आहेत, खोरी आहेत. सर्वच प्रकारची जमीन असल्यामुळे असे वन शक्य आहे. जर मेहुण हे महतनगर मानले तर अशा थोर नगरीत अरण्याचे वर्णन कसे जुळेल ? तसेच प्राचीन नगराचे अवशेष मेहुणला काहीच सापडत नाहीत. मेहुण हे थोर महतनगर मानले तर तेथे त्याचे विरुद्ध एकांत वन हे दोन्ही जमत नाही. एकाच स्थळास निरंजन वन व थोर महतनगर संज्ञा जमत नाहीत. या शब्दाचा विरोध एदलाबादला नाही का येणार ? जर एदलाबाद महतनगर मानले तर एकांत जमत नाही व तेथे एकांत मानला तर महतनगर जमत नाही.

ओघानेच सिद्ध झाले व इकडे अर्धमास वैशाख असे अभंगात म्हटले आहे. तर नदी सोडून दूर कोठे तरी पंधरा दिवस अगोदर उतरले होते व तेथून दशमीला स्नानाला गेले, असा अर्थ होतो. मग ते दुसरे स्थान गंगाधार म्हणा किंवा राजधानी महतनगरला (एदलाबादला) होते असे म्हणा. जर मेहुणला उतरले तर दशमीला गेले असे म्हणण्याची गरज काय ? कारण मेहुण अगदी नदीच्या काठीच असल्यामुळे तेथे ‘गेले ते स्नानासी तापीतीरी’ हे कडवे जमत नाही. रोज पंधरा दिवस अगोदर मेहुणला राहून तापीस्नान करणार नाही हे कसे शक्य आहे ? व तशी मेहुणला दुसऱ्या ठिकाणी स्नानाची व्यवस्थाही नाही व ते रोज जर तापी स्नान करत असतील तर दशमीचे दिवशी ‘गेले ते स्नानासी’ हे कसे म्हणता येईल. त्याअर्थी ते मेहुणला उतरले नव्हते किंवा तापीच्या वाळवंटातही उतरले नव्हते. कारण दशमीला गेले हे बरोबर लागणार नाही. गंगाधारेवर मात्र त्यावेळी हत्तीच्या सोंडेसारखी पाण्याची अखंड धार चालू होती म्हणून तेथे स्नान शक्य आहे. तेथे गोमुख कुंडावर रोज स्नान करीत, पण दशमीला मात्र तापीस्नानास गेले हे जमते व हे संत जरी दशमीला गेले तरी त्यांची मंडळी तापीपर्यंत उतरली होती. ते तेथल्या तेथेच रोज स्नान करीत असतील.

८. पंचक्रोशीची चतुःसीमा

या सर्व विषयावरून संगमाच्या पूर्वेस ही भक्त मंडळी उतरली होती, ते स्थान मध्यभागी येते. पूर्वेकडून महतनगर, पश्चिमेकडून परशुराम तीर्थ व योगी जो चांगदेव, त्याचे तापीतीर व दक्षिणेकडून मार्कंडेय तपोभूमी अशी ती टेकडी व वायव्येला तापी पयोष्णी ह्या महान नद्यांचा संगम अशा या मध्यबिंदूच्या ठिकाणी अगोदर ही मंडळी पंधरा दिवस राहिली.

धन्य महत नगर धन्य सोमेश्वर । धन्य तापी तीर योगियांचे ।।

मुक्ताबाई गुप्त होण्याच्या चारही बाजूच्या चतुःसीमा या कडव्यात दाखविल्या आहेत व ज्याला चतुःसीमा सांगितलेल्या असतात, त्यालाच क्षेत्र ही संज्ञा येते. तापीचे एवढे मोठे वाळवंट सोडून गंगाधारेवर का राहिले यास उत्तर उन्हाळ्यात सावलीची आवश्यकता असते.